رازهای هوش مصنوعی در اینستاگرام و تیک‌تاک: چگونه الگوریتم‌ها ما را کنترل می‌کنند؟

سفر به دنیای شگفت‌انگیز الگوریتم‌ها؛ جایی که هر لایک و هر ثانیه از نگاه شما، آینده دیجیتال‌تان را می‌سازد.

تا به حال فکر کرده‌اید که اینستاگرام و تیک‌تاک از کجا می‌دانند شما عاشق ویدیوهای بامزه گربه‌ها هستید؟ یا چطور دقیقاً همان آموزشی را در اکسپلور به شما نشان می‌دهند که دو روز پیش در فکر یادگیری‌اش بودید؟ آیا یک کارمند در سیلیکون ولی نشسته و فید شما را دستی تنظیم می‌کند؟ پاسخ منفی است. به دنیای هوش مصنوعی خوش آمدید؛ مغز متفکر و نامرئی که در جیب شما زندگی می‌کند و کارگردان اصلی تجربه‌ی آنلاین شماست.

این مقاله یک داستان است. داستان سفری به پشت صحنه این دو اپلیکیشن محبوب تا بفهمیم این غول‌های دیجیتال چطور با استفاده از هوش مصنوعی، فید ما را به یک آینه تمام‌نما از علایق، کنجکاوی‌ها و حتی احساساتمان تبدیل می‌کنند. اگر دانش‌آموز هستید یا صرفاً یک کاربر کنجکاو، کمربندهایتان را ببندید. قرار است با هم به زبان ساده، راز بزرگ این الگوریتم‌ها را فاش کنیم.

آشنایی با کارگردان نامرئی؛ هوش مصنوعی چیست و در گوشی شما چه می‌کند؟

تصور کنید یک دستیار شخصی فوق‌العاده باهوش دارید. این دستیار هرگز نمی‌خوابد، هرگز خسته نمی‌شود و تنها یک هدف دارد: شما را سرگرم و راضی نگه دارد. او تمام حرکات شما را زیر نظر دارد؛ می‌بیند به چه عکس‌هایی بیشتر نگاه می‌کنید، کدام ویدیوها را تا آخر تماشا می‌کنید، زیر کدام پست‌ها دوستتان را تگ می‌کنید و حتی روی کدام تبلیغ‌ها برای چند ثانیه مکث می‌کنید.

این دستیار، همان هوش مصنوعی (Artificial Intelligence یا AI) است. اما نه آن ربات‌های انسان‌نمای توی فیلم‌های علمی-تخیلی. هوش مصنوعی در اینجا، یک برنامه کامپیوتری بسیار پیچیده است که می‌تواند «یاد بگیرد». درست مثل یک دانش‌آموز که با هر تمرین و هر امتحان، باهوش‌تر می‌شود، این هوش مصنوعی هم با هر کلیک و هر لایک شما، هوشمندتر می‌شود.

الگوریتم: کتاب قانون کارگردان

وقتی از «الگوریتم اینستاگرام» یا «الگوریتم تیک‌تاک» حرف می‌زنیم، منظورمان همان دفترچه راهنمای این دستیار باهوش است. الگوریتم مجموعه‌ای از قوانین و دستورالعمل‌هاست که به هوش مصنوعی می‌گوید با اطلاعاتی که از شما جمع‌آوری کرده چه کار کند.

• قانون شماره ۱: کاربر را به هر قیمتی در اپلیکیشن نگه دار.
• قانون شماره ۲: محتوایی را به او نشان بده که احتمال تعامل (لایک، کامنت، اشتراک‌گذاری) او را بالا ببرد.
• قانون شماره ۳: علایق جدیدش را کشف کن تا همیشه یک چیز تازه برای دیدن داشته باشد.

این الگوریتم‌ها دائماً در حال تغییر و به‌روزرسانی هستند، چون خودشان هم در حال یادگیری‌اند. آن‌ها یاد می‌گیرند که چه چیزی شما را می‌خنداند، چه چیزی کنجکاوتان می‌کند و چه چیزی باعث می‌شود گوشی را کنار نگذارید.

کارآگاهان داده؛ اینستاگرام و تیک‌تاک چگونه از ما جاسوسی می‌کنند؟

شاید کلمه «جاسوسی» کمی ترسناک به نظر برسد، اما در دنیای دیجیتال، این کار «جمع‌آوری داده» نام دارد و شما خودتان با نصب اپلیکیشن، اجازه‌اش را صادر کرده‌اید. این پلتفرم‌ها مانند کارآگاهانی عمل می‌کنند که سرنخ‌های رفتار شما را جمع‌آوری می‌کنند تا یک پروفایل کامل از شخصیت دیجیتال شما بسازند.

سرنخ‌های اصلی که شما به جا می‌گذارید:

1. تعاملات مستقیم (The Obvious Clues): این‌ها واضح‌ترین سیگنال‌هایی هستند که شما به الگوریتم می‌فرستید.
   • لایک‌ها: قلب زدن زیر یک پست، یک «آفرین» بزرگ به الگوریتم است.
   • کامنت‌ها: وقتی نظری می‌نویسید، یعنی این محتوا آنقدر برایتان مهم بوده که برایش وقت گذاشته‌اید.
   • اشتراک‌گذاری (Share) و ذخیره (Save): این دو، قوی‌ترین سیگنال‌های علاقه هستند. ذخیره کردن یک پست یعنی «من می‌خواهم این را دوباره ببینم» و اشتراک‌گذاری یعنی «این آنقدر خوب است که دوستانم هم باید ببینند».
   • فالو کردن یک اکانت: شما رسماً اعلام می‌کنید که به تمام محتوای این صفحه علاقه دارید.
2. تعاملات غیرمستقیم (The Subtle Clues): اینجا جایی است که هوش مصنوعی نبوغ خود را نشان می‌دهد. او به چیزهایی توجه می‌کند که شما شاید اصلاً حواستان به آن‌ها نباشد.
   • زمان تماشا (Watch Time): آیا یک ویدیوی یک دقیقه‌ای را فقط سه ثانیه دیدید یا تا انتها تماشا کردید؟ برای الگوریتم، تماشای کامل یک ویدیو، از لایک کردن هم ارزشمندتر است. تیک‌تاک استاد استفاده از این داده است. اگر شما یک ویدیو را دوباره پخش کنید (Replay)، در واقع به الگوریتم فریاد زده‌اید که «من عاشق اینم!».
   • زمان توقف (Dwell Time): حتی اگر پستی را لایک نکنید، اما چند ثانیه روی آن مکث کنید تا عکس را کامل ببینید یا کپشن را بخوانید، الگوریتم این را به عنوان یک سیگنال مثبت ضعیف ثبت می‌کند.
   • سرعت اسکرول کردن: شما با چه سرعتی در فید خود حرکت می‌کنید؟ وقتی ناگهان سرعتتان را کم می‌کنید، هوش مصنوعی می‌فهمد چیزی توجه شما را جلب کرده است.
   • بازدید از پروفایل: وقتی روی نام کاربری یک نفر کلیک می‌کنید تا پروفایلش را ببینید، این یک سیگنال قوی از کنجکاوی و علاقه است.
3. داده‌های فنی (The Technical Clues):
   • نوع گوشی شما، سرعت اینترنت و موقعیت مکانی: این اطلاعات به آن‌ها کمک می‌کند تا محتوایی متناسب با شرایط شما (مثلاً ویدیوهای کم‌حجم‌تر برای اینترنت ضعیف) و موقعیت جغرافیایی شما (مثلاً محتوای ترند در ایران) به شما نشان دهند.
   • هشتگ‌ها و کلمات کلیدی: الگوریتم، متن کپشن‌ها، کلمات داخل ویدیوها و هشتگ‌ها را تحلیل می‌کند تا موضوع محتوا را بفهمد (مثلاً #آشپزی، #فوتبال، #طنز).

تمام این داده‌های کوچک و بزرگ، مانند قطعات یک پازل غول‌پیکر کنار هم قرار می‌گیرند تا تصویری از شما ساخته شود: «کاربر شماره ۷۸۵۴۲، علاقه‌مند به فوتبال، کمدی، آموزش گیتار و ساکن تهران».

دوئل غول‌ها؛ تفاوت هوش مصنوعی اینستاگرام و تیک‌تاک

با اینکه هدف اصلی هر دو پلتفرم یکسان است (نگه داشتن شما در برنامه)، اما فلسفه و روش هوش مصنوعی آن‌ها تفاوت‌های جالبی دارد.

اینستاگرام: یک مهمانی دوستانه که هوش مصنوعی آن را مدیریت می‌کند

الگوریتم اینستاگرام در ابتدا بیشتر شبیه یک مدیر روابط عمومی بود. اولویت اصلی او، نشان دادن پست‌های دوستان و خانواده شما بود. او به این توجه می‌کرد که شما با چه کسانی بیشتر در دایرکت صحبت می‌کنید، پست‌های چه کسانی را بیشتر لایک می‌کنید و چه کسانی شما را زیر پست‌ها تگ می‌کنند. به این مفهوم «گراف اجتماعی» (Social Graph) می‌گویند. فید شما بر اساس روابط شما ساخته می‌شد.

اما با ظهور تیک‌تاک، اینستاگرام مجبور شد استراتژی خود را تغییر دهد. حالا الگوریتم اینستاگرام، به خصوص در بخش Reels و Explore، بیشتر شبیه به تیک‌تاک عمل می‌کند و بر اساس «گراف محتوا» (Content Graph) کار می‌کند. یعنی دیگر فقط مهم نیست چه کسی پست را گذاشته، بلکه خود محتوا و موضوع آن اهمیت بیشتری پیدا کرده است.

اولویت‌های الگوریتم اینستاگرام:

• در فید اصلی (Feed): همچنان روابط شما در اولویت است. پست‌های دوستان صمیمی و صفحاتی که همیشه با آن‌ها تعامل دارید، بالاتر نشان داده می‌شوند.
• در اکسپلور (Explore): اینجا پادشاهی «علاقه» است. هوش مصنوعی با توجه به پست‌هایی که قبلاً لایک کرده‌اید یا ذخیره کرده‌اید، یک صفحه کاملاً شخصی‌سازی شده از محتوایی که فکر می‌کند دوست خواهید داشت برای شما می‌سازد. هدف اکسپلور، کشف علایق جدید است.
• در ریلز (Reels): این بخش کپی مستقیم تیک‌تاک است. الگوریتم به دنبال ویدیوهای کوتاه، سرگرم‌کننده و ترند است. استفاده از موسیقی‌های محبوب و شرکت در چالش‌های روز، شانس دیده شدن ریلز شما را به شدت بالا می‌برد. الگوریتم ریلز بسیار بی‌رحم است؛ اگر ویدیوی شما در چند ثانیه اول نتواند مخاطب را جذب کند، به افراد کمتری نمایش داده خواهد شد.

تیک‌تاک: یک استعدادیاب بی‌وقفه و غیرقابل پیش‌بینی

تیک‌تاک از همان ابتدا، بازی را عوض کرد. تمرکز اصلی تیک‌تاک نه بر روی اینکه شما چه کسانی را می‌شناسید، بلکه بر روی این است که شما چه چیزهایی را دوست دارید. صفحه اصلی این اپلیکیشن، «برای شما» (For You Page)، یک گرداب بی‌پایان از محتواست که توسط هوش مصنوعی و فقط برای شخص شما ساخته شده است.

جادوی الگوریتم تیک‌تاک چگونه کار می‌کند؟

1. شروع از صفر: وقتی شما برای اولین بار وارد تیک‌تاک می‌شوید، الگوریتم چیز زیادی از شما نمی‌داند. پس مجموعه‌ای از ویدیوهای بسیار محبوب و متنوع را به شما نشان می‌دهد.
2. آزمون و خطا: هوش مصنوعی به دقت رفتار شما را زیر نظر می‌گیرد. آیا ویدیوی آشپزی را رد کردید؟ (یک امتیاز منفی برای آشپزی). آیا ویدیوی شعبده‌بازی را تا آخر دیدید؟ (یک امتیاز مثبت بزرگ برای شعبده‌بازی). آیا ویدیوی دابسمش را لایک کردید؟ (یک امتیاز مثبت دیگر).
3. ساختن خوشه علاقه (Interest Cluster): بعد از چند دقیقه، هوش مصنوعی شما را در «خوشه‌های علاقه» دسته‌بندی می‌کند. مثلاً شما در خوشه «کمدی»، «حیوانات خانگی» و «ورزش» قرار می‌گیرید.
4. تزریق تنوع: برای اینکه شما خسته نشوید، الگوریتم هر از چند گاهی یک ویدیوی کاملاً بی‌ربط به علایق شما نشان می‌دهد. شاید شما از آن هم خوشتان بیاید! اینگونه است که تیک‌تاک علایق جدید شما را کشف می‌کند.
5. قدرت وایرال شدن: بزرگترین تفاوت تیک‌تاک این است که به هر ویدیو، حتی از کاربری که هیچ فالووری ندارد، یک شانس اولیه برای دیده شدن می‌دهد. ویدیو ابتدا به یک گروه کوچک از کاربران نشان داده می‌شود. اگر عملکرد ویدیو (نسبت لایک، کامنت، و زمان تماشا) در این گروه خوب باشد، به گروه بزرگ‌تری نمایش داده می‌شود و این چرخه آنقدر ادامه پیدا می‌کند تا ویدیو وایرال شود. به همین دلیل است که در تیک‌تاک، یک شبه ره صد ساله رفتن ممکن است.

تأثیرات پنهان؛ این کارگردان نامرئی با زندگی ما چه می‌کند؟

حالا که با سازوکار این هوش مصنوعی آشنا شدیم، وقت آن است که به تأثیرات آن بر روی زندگی روزمره خودمان فکر کنیم. این تأثیرات هم جنبه‌های مثبت دارند و هم منفی.

روی خوش سکه:

• کشف استعداد و یادگیری: این الگوریتم‌ها می‌توانند شما را با هنرمندان، مربیان و متخصصان فوق‌العاده‌ای آشنا کنند که در حالت عادی هرگز پیدا نمی‌کردید. می‌توانید از طریق ریلز و تیک‌تاک، یک زبان جدید، یک دستور پخت، یا یک حرکت ورزشی یاد بگیرید.
• سرگرمی بی‌پایان: این پلتفرم‌ها استاد سرگرم کردن هستند. هوش مصنوعی آنقدر شما را خوب می‌شناسد که می‌تواند در هر لحظه از روز، دقیقاً همان محتوایی را که به آن نیاز دارید (خواه یک ویدیوی خنده‌دار باشد یا یک کلیپ آرامش‌بخش) به شما ارائه دهد.
• فرصت برای دیده‌شدن: همانطور که گفتیم، به خصوص در تیک‌تاک، هر کسی با یک ایده خوب و یک اجرای خلاقانه، شانس دیده شدن و معروف شدن را دارد. این یک فرصت بی‌نظیر برای کسب‌وکارهای کوچک و تولیدکنندگان محتواست.

روی تاریک سکه:

• حباب فیلتر (Filter Bubble): این یکی از بزرگترین خطرات الگوریتم‌هاست. وقتی هوش مصنوعی فقط و فقط چیزهایی را به شما نشان می‌دهد که می‌داند دوست دارید، شما را در یک «حباب» قرار می‌دهد. در این حباب، شما کمتر با عقاید مخالف، فرهنگ‌های متفاوت و دیدگاه‌های جدید روبرو می‌شوید. این می‌تواند باعث شود فکر کنید همه دنیا مانند شما فکر می‌کنند و تحمل شما در برابر نظرات دیگران کم شود.
• اعتیاد دیجیتال: هدف اصلی این الگوریتم‌ها، نگه داشتن شما در برنامه است. آن‌ها با ارائه یک جریان بی‌پایان از محتوای جذاب، از سیستم پاداش مغز شما سوءاستفاده می‌کنند. هر ویدیوی جدید، مانند یک جایزه کوچک عمل می‌کند و باعث ترشح دوپامین (هورمون لذت) در مغز شما می‌شود. این چرخه می‌تواند به راحتی منجر به اعتیاد و اتلاف وقت شدید شود.
• تأثیر بر سلامت روان: مقایسه دائمی خود با دیگران در اینستاگرام، تلاش برای رسیدن به استانداردهای زیبایی غیرواقعی و یا مواجهه با محتوای منفی و آزاردهنده، می‌تواند تأثیرات مخربی بر روی اعتماد به نفس و سلامت روان نوجوانان و جوانان داشته باشد. الگوریتم‌ها برای درگیر کردن مخاطب، گاهی محتوای جنجالی و تحریک‌آمیز را بیشتر نمایش می‌دهند که این موضوع می‌تواند به اضطراب و نگرانی دامن بزند.
• گسترش اطلاعات نادرست: الگوریتم‌ها تفاوتی بین اطلاعات درست و غلط قائل نیستند. آن‌ها فقط به «تعامل» اهمیت می‌دهند. یک تئوری توطئه جذاب یا یک شایعه هیجان‌انگیز، چون لایک و کامنت زیادی می‌گیرد، ممکن است توسط الگوریتم تقویت شده و به سرعت پخش شود.

رام کردن غول؛ چگونه کنترل فید خود را به دست بگیریم؟

آیا ما در برابر این هوش مصنوعی قدرتمند، کاملاً بی‌دفاع هستیم؟ خیر. خبر خوب این است که شما هم می‌توانید این الگوریتم‌ها را «آموزش» دهید. شما راننده هستید، نه یک مسافر منفعل.

چند راهکار ساده برای کنترل بیشتر:

1. آگاهانه تعامل کنید: از این به بعد، با فکر لایک کنید. اگر محتوایی را دوست ندارید یا با آن مخالفید، به سادگی از کنار آن عبور کنید. بحث کردن در کامنت‌ها یا حتی لایک کردن از روی عصبانیت، به الگوریتم سیگنال اشتباه می‌فرستد.
2. از ابزارهای خود پلتفرم استفاده کنید:
   • در اینستاگرام، روی سه نقطه بالای هر پست کلیک کنید و گزینه «Not Interested» (علاقه‌مند نیستم) را بزنید. این کار به هوش مصنوعی می‌فهماند که این نوع محتوا را کمتر به شما نشان دهد.
   • در تیک‌تاک، انگشت خود را روی ویدیو نگه دارید و گزینه «Not Interested» را انتخاب کنید.
3. فالوئینگ‌های خود را پاکسازی کنید: هر چند وقت یکبار، لیست اکانت‌هایی را که دنبال می‌کنید مرور کنید. اگر محتوای یک صفحه دیگر برایتان جذاب نیست، آن را آنفالو کنید.
4. به دنبال تنوع باشید: عمداً موضوعاتی را جستجو کنید که خارج از دایره علایق همیشگی شماست. چند ویدیوی آموزشی در مورد نجوم ببینید یا یک صفحه در مورد تاریخ هنر را دنبال کنید. با این کار، شما به الگوریتم کمک می‌کنید تا حباب فیلتر شما را بشکند.
5. برای خود محدودیت زمانی بگذارید: از ابزارهای داخلی خود گوشی یا اپلیکیشن‌ها (مانند Digital Wellbeing در اندروید یا Screen Time در آیفون) استفاده کنید تا برای حضور خود در این شبکه‌ها محدودیت زمانی تعیین کنید.

نتیجه‌گیری: آینده‌ای در دستان هوش و هوشمندی ما

هوش مصنوعی در اینستاگرام و تیک‌تاک، یک شمشیر دولبه است. این فناوری شگفت‌انگیز می‌تواند پنجره‌ای به سوی دنیاهای جدید، سرگرمی‌های بی‌پایان و فرصت‌های یادگیری بی‌شمار باشد. اما در عین حال، اگر کنترل آن را به دست نگیریم، می‌تواند ما را در حباب‌های انزوا، اعتیاد و اطلاعات نادرست غرق کند.

به عنوان نسل جدیدی که با این فناوری‌ها بزرگ می‌شود، وظیفه شما این است که یک کاربر هوشمند باشید. به یاد داشته باشید که پشت هر پستی که می‌بینید، یک الگوریتم پیچیده با یک هدف مشخص قرار دارد. با درک نحوه کار این سیستم‌ها، شما می‌توانید از مزایای آن‌ها بهره‌مند شوید و از خطراتشان دوری کنید. آینده تجربه دیجیتال شما، نه فقط در دست برنامه‌نویسان سیلیکون ولی، بلکه در نوک انگشتان شما و در آگاهی شما از هر کلیکی است که انجام می‌دهید. کارگردان اصلی زندگی دیجیتال خود باشید، نه فقط یک تماشاگر.